Methodologische overpeinzingen bij psychologisch onderzoek
Cees Glas, 5 april 2005
Psychologie is een heel moeilijke wetenschap. In de eerste plaats omdat het onderwerp van de psychologie complex. Verder wordt psychologie niet bedreven in een maatschappelijk vacuüm, waardoor gangbare opvattingen, waarden en normen de beoefenaren van psychologisch onderzoek vaak parten spelen. Door de ingewikkeldheid van het onderzoeksobject en het voortdurende gevaar dat de validiteit van conclusies wordt bedreigd door vooroordelen van de onderzoeker, is het methodologische debat in de psychologie nadrukkelijker aanwezig dan in de natuurwetenschappen. Hoewel we nog maar aan het begin staan van het ontrafelen van menselijk gedrag, is er in de psychologie en de methodologie van psychologisch onderzoek toch al heel wat bereikt. Ik zal dat hieronder wat verder uitwerken.
De vraagstellingen in de psychologie zijn niet gering. Om zo maar een paar vragen te noemen: wat is bewustzijn, hoe leren we een taal, waarom zijn sommige mensen systematisch intelligenter dan anderen, waarom zijn sommige mensen gewelddadig en anderen juist weer niet, waarom plegen sommige mensen zelfmoord. Wat is daarin de rol van onze natuurlijke aanleg, en hoe beïnvloeden omgevingsfactoren ons gedrag. Verklaringen zijn vaak combinaties van mechanismen die opereren van een laag aggregatieniveau (de hersenen) tot een heel hoog aggregatieniveau (hele culturen en samenlevingen).
De problemen in psychologisch onderzoek beginnen vaak al bij de vraag wat nu exact de aard is van het te verklaren fenomeen. Als voorbeeld geef ik het bekende onderzoek van Durkheim (1897) naar het verband tussen al dan niet gehuwd zijn en zelfmoord. Mensen die gehuwd zijn pleegden rond 1900 vaker zelfmoord dan ongehuwden. De gangbare verklaring was dat de lasten van het huwelijk de mensen tot wanhoop dreven. Die verklaring paste goed in het progressieve streven naar het empanciperen van achterstandsgroepen. Durkheim liet echter zien dat we hier te maken hebben met een schijnsamenhang die verdwijnt als we op covariaten conditioneren (in dit geval op leeftijd). Het voorbeeld illustreert een belangrijk probleem in psychologisch onderzoek: het uitvoeren van experimenten is vaak onmogelijk. Daarom moeten we vaak quasi-experimenten, observationele studies en case-studies uitvoeren. Essentieel daarbij is dat alternatieve verklaringen voor de resultaten zo veel mogelijk methodologisch en statistisch gecontroleerd worden. Met alle methodologische uitdagingen en de daarbij behorende fraaie oplossingen van dien. Met zijn baanbrekend werk legde Durkheim de grondslag voor een heel bouwwerk van statistische methoden voor het analyseren van causale netwerken.
Een ander belangrijk probleem in psychologisch onderzoek is het feit dat metingen vaak een substantiële meetfout hebben. We kunnen intelligentie nu eenmaal niet met een touwtje meten. De methodologische en statistische aspecten van deze problematiek hebben geleid tot indrukwekkende theorievorming. Het begon een eeuw geleden (Spearman, 1904) met een eenvoudig model dat zich ontwikkelde tot de klassieke testtheorie (Gulliksen, 1950). Het model wordt nu vaak te eenvoudig geacht, maar het leidde al wel tot belangrijke conclusies. Als voorbeeld noem ik de definitie van het attenuatie-effect: het effect dat de onbetrouwbaarheid van metingen een verlaging van de correlatie tussen geobserveerde variabelen veroorzaakt die verdere statistische analyse problematisch maakt. De oplossing van dit probleem heeft geleid tot het ontwikkelen van modellen met latente variabelen en uiteindelijk tot een geïntegreerd bouwwerk van statistische modellen met daarin meetmodellen (item response modellen) en structurele causale modellen. Andere problemen in sociaal wetenschappelijk onderzoek die aanleiding gaven tot statistische en methodologische ontwikkelingen zijn het probleem van missing data (leidend tot het werk van Rubin en Heckman) en steekproeftrekkingsproblemen (leidend tot multilevel modellen). Mijn conclusie is dat de sociale wetenschappen in het algemeen en de psychologie in het bijzonder specifieke problemen kent die aanleiding hebben gegeven tot de ontwikkeling van een goed gevulde gereedschapskist met kwantitatieve methoden. Hetzelfde geldt overigens ook voor de kwalitatieve methoden, en alles wat tussen kwalitatieve en kwantitatieve methoden in ligt. Niet alle onderzoekers maken overigens in voldoende mate gebruik van alle technieken die voorhanden zijn, dus aan de verbetering van de professionaliteit van onderzoekers is nog veel te doen. Een belangrijk punt als als psycholoog opgeleide onderzoekers een serieuze rol willen blijven spelen in wetenschappelijk onderzoek.
Een ander probleem is dat psychologische theorievorming vaak ongewenst beïnvloedt wordt door de waan van de dag. Die waan heeft meestal een ideologische achtergrond. Bekende voorbeelden zijn de discussie rond nature/nurture, en verschillen tussen de geslachten en rassen. Ideologische beïnvloeding kan vaak heel subtiel werken. Als voorbeeld noem ik de hele discussie rond de “verbale achterstand” van achterstandsgroepen. Ideologisch paste dat goed in progressieve theorievorming rond die achterstanden en in een programma voor het opheffen van die achterstanden. Helaas bleek de werkelijkheid ingewikkelder: de taal van achterstandsgroepen is vaak minstens zo complex als die van de reguliere cultuur, alleen wat anders. Meestal sterven misvattingen door het gewicht van de empirie en het wetenschappelijke proces wel weer een zachte dood. Helaas niet altijd. Voor een mooi overzicht van quasi-wetenschappelijke tradities met een lange adem (postmodernisme, sociaal constructivisme) verwijs ik naar boeken als “Higher Superstition” van Gross en Levitt en “Intellectual Imposters” van Sokal en Bricmont.
Mijn conclusie: het kan inderdaad beter in het psychologisch onderzoek, maar het is zeker niet hopeloos.
Vervaet heeft een reactie geschreven over Glas’ voorstelling van zaken omtrent Durkheim. U kunt Vervaets reactie aanvragen op info@stichtinghistos.nl.
Terug naar de centrale pagina over 5 april.
Klik hier om naar het hoofdmenu te gaan