Struktuur en genese, 2011 (vol.24)
Inhoudsopgave
Ewald Vervaet, Fasen: achterhaald of actueel?, p.4-50.
—————
Samenvatting van ‘Fasen: achterhaald of actueel?’:
Het Nederlandse onderwijsbeleid is sedert 1985, bij de invoering van de wet op het basisonderwijs, feitelijk gebaseerd op de gedachte dat psychologische ontwikkelingsfasen niet bestaan. In 2010 werd dat nog eens uitdrukkelijk gesteld in een advies van de Onderwijsraad; zie Onderwijsraad – mei 2010, p.44.
De vraag of fasen bestaan of niet, heet in de psychologie de fasekwestie. Haar geschiedenis bestaat – een beetje pikant voor de ontkenners van fasen – uit vier fasen…
De eerste fase is die waarin het fasebegrip uitdrukkelijk in psychologische theorieën wordt gebruikt. Een van de oudste voorbeelden hiervan (of misschien wel het oudste) is Freuds theorie over de psychoseksuele ontwikkeling van 1915. In die fase gebruikt men het fasebegrip uitdrukkelijk, maar zonder er duidelijke kenmerken aan te onderscheiden en dus ook zonder er criteria aan te stellen.
De tweede fase begint in 1955. Er zijn dan ten minste 18 fasetheorieën met daarin 61 verschillende fasen. De Zwitserse ontwikkelingspsycholoog Jean Piaget (1896-1980) formuleert vijf kenmerken. Er verdwijnen wel wat fasetheorieën uit het beeld en Piagets theorie behaalt in de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw wel enige dominantie, maar die zet zich niet door want:
In 1978 begint de derde fase, namelijk met het werk van de Amerikaanse psycholoog Charles Brainerd (geboren in 1944). Hij stelt twee soorten eisen aan Piagets theorie. De eerste eis is dat er aan een nieuwe fase een factor vooraf zou dienen te gaan. In de praktijk komt dat erop neer dat hij Piagets theorie ondergeschikt maakt aan de conditioneringspsychologie (‘behaviorisme’): er zou een ‘stimulus’ vooraf moeten gaan aan de nieuwe ‘respons’ van het kind, die binnen Piagets theorie met de volgende fase samenhangt. De tweede eis is eigenlijk een heel eisenpakket. Het pakket is louter methodologisch van aard. Op grond daarvan kent Brainerd bijvoorbeeld punten toe aan reacties van kinderen, met het oog op statistische verwerking van de behaalde punten. Al met al hebben Brainerds proeven inhoudelijk weinig tot niets te maken met Piagets theorie maar omdat hij methodologie belangrijker vindt dan reacties van kinderen, verwerpt hij Piagets theorie wel. Op die manier is het aantal fasen teruggebracht van 61 naar 0… Of dat de bedoeling was? Nee! En of dat terecht is? Ook niet. Maar Brainerd vindt – vooral in de ‘geen onzin’-jaren 80 waarin het Westen ten prooi valt aan een soort cijferfetisjisme – steeds meer gehoor, ook via-via in het Nederlandse onderwijsbeleid maar nooit bij leerkrachten…
De vierde fase begint met reacties van Piaget en andere piagetianen op de faseontkenners. Er zijn twee hoofdpunten. Het ene is: de stimulus en de respons van de conditioneringspsychologie zijn geen buiten ons staande gegevenheden, maar staan altijd in het kader van een psychologische samenhang: wat een stimulus lijkt, is in werkelijkheid een waarnemingsoperatie, en wat een respons lijkt, is in werkelijkheid een handelingsoperatie. Het andere hoofdpunt is: Brainers methodologische eisenpakket, dat Piaget ‘positivistisch’ noemt (omdat het begonnen is bij het positivisme van de Franse filosoof en socioloog Auguste Comte (1798-1857)), is onhoudbaar. Om die onhoudbaarheid aan te tonen is veel wetenschapshistorisch onderzoek nodig. Dat hebben Piaget en de piagetianen wel gedaan, maar kennelijk nog onvoldoende. Vanuit Stichting Histos is daar flink wat onderzoek aan toegevoegd en het staat nu onomstotelijk vast dat de positivistische methodologie inderdaad onhoudbaar is. Daarmee komt de kritiek van de faseontkenners op Piagets fasen te vervallen en kunnen die fasen (en andere fasen die daar inmiddels aan zijn toegevoegd, met name de twee peuterfasen tussen 3 en 4,5 jaar) in ere worden hersteld.
De vierde fase wordt besproken aan de hand van drie proeven waar faseontkenners hun afwijzen van (Piagets) fasen op baseren: een trainingsproef van Beilin (1965), een trainingsproef van Brainerd (1977) en de ‘stoute beer’-proef van McGarrigle en Donaldson (1975). Het leeuwendeel van hun bespreking is methodologisch van aard.
Positivisten zeggen dat hun methode op de natuurwetenschappelijke methode gebaseerd is. Dat blijkt in het voorgaande juist niet het geval te zijn: in de natuurwetenschappen wordt niet positivistisch gewerkt en wel feitelijk-empirisch (zoals ook door Piaget en de piagetianen in de psychologie). Een tweede pikantheid is daarom dat uitgerekend de natuurwetenschappen vele voorbeelden kennen van fasetheorieën, die ook nog eens blijken te voldoen aan de fasekenmerken die Piaget in 1955 formuleerde voor de ontwikkelingspsychologie. Voorbeelden zijn: de natuurkundige theorie over de vaste, vloeibare en gasvormige fasen van de materie, de sterrenkundige theorie over de zes fasen in het bestaan van een ster (met een gewicht van 2,5 keer het gewicht van de zon), de geologische theorie voor de evolutie van de aarde (Trias, Jura, Krijt en dergelijke), de theorie over de menstruatiecyclus (folliculaire, ovulatie-, luteale en menstruatiefasen) en de theorie over de zwangerschap (bevruchtings-, innestelings-, embryonale en foetale fasen).
De conclusie van het artikel heeft verstrekkende gevolgen voor het onderwijs. Het artikel eindigt dan ook als volgt:
‘Het Nederlands onderwijsbeleid staat voor een keuze ten aanzien van fasen: blijven ontkennen of weer erkennen. Dat komt neer op een keuze tussen tijdrovend en geestdodend oefenen van het geheugen en het imiteren aan de ene kant en effectief en zelfontdekkend onderwijs aan de andere kant. Deze keuze is niet moeilijk: empirisch pleit alles voor het tweede. Ontwikkelingsfasen zijn actueel, weer (voor accumulationisten) of nog steeds (voor alle anderen) – uiterst actueel’.
Wilt u meer informatie over dit artikel? Schrijft u dan aan info@stichtinghistos.nl.
Om terug te gaan naar de inhoudsopgave van alle afleveringen van Struktuur en genese klikt u hier.
—————————————————————————————
Laatste bewerking van deze webpagina: 30 augustus 2017